Seda Şenvarıcı,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yeniçağ Tarihi Doktora Öğrencisi
Seda Şenvarıcı Osmanlı Arşivi’nden yararlanacak Hayvan Tarihi araştırmacıları için katalogları ve farklı belge türlerini değerlendirdi.
Osmanlı arşiv kaynaklarına göre hayvanlar mîrî çiftliklerde mevcut olanlar, reayaya [Tanzimat öncesine kadar bu terim tüm halkı tanımlarken Tanzimat öncesinde yalnızca gayri müslim halkı niteler olmuştur.] ait olanlar, berâyâya [kadı, müderris, sipahi, emîn gibi askerî vazifeliler] ait olanlar ve sahipsiz olanlar şeklinde sınıflandırılabilir.
Osmanlı ekonomisinin önemli dayanaklarından birinin hayvancılık olduğu düşünüldüğünde hayvanların himaye ve tedariki sürdürülebilir bir ekonomi için olduğu kadar beşeriyetin selâmeti için de mühim bir meseledir. Zira hayvan beden ve emeğinin beşeriyetin istifadesinde bulunduğu mahaller tekstil (giyim ve ayakkabı), ulaşım, haberleşme, askeri kullanım, diplomatik hediyeleşme, eczacılık-tıp ve gıda gibi pek çok çeşitliliği içermektedir.
Osmanlı arşiv kaynaklarını pek çok konuda olduğu gibi hayvan tarihi araştırmalarında da başvuru merkezi haline getiren en önemli meseleler; Osmanlı İmparatorluğu’nda hayvan yetiştiriciliği, hayvan sağlığı, hayvan hastalıkları, hayvan vakıfları, hayvanların barınma, beslenme, korunma ihtiyaçlarının giderilmesi gibi sıralanabilir.
Osmanlı İmparatorluğu, hayvanları himaye etmekle birlikte onların hakkını da gözetmiş ve korumaya özen göstermiştir. Bu sebeple hangi tür hayvanın ne şekilde istihdam edilebileceğine yönelik fermanlar, kanunnameler, talimatnameler ve hükümler çıkarmıştır. Hayvanların belirtilenin aksi şeklinde kullanılması ve bu kullanımdan dolayı zarar görmesi halinde bu zarara sebep olan kişinin nasıl cezalandırılacağını da ihtiva eden bu belgeler Osmanlı arşivinin çeşitli tasniflerinde yer alan defterlerde mevcuttur.
Muhasebe icmal defteri, tahrir defteri (Tapu-Tahrir Defterleri kataloğunda, Bâb-ı Âsafî Defterhâne-i Âmire Defter kataloğu, Maliyeden Müdevver Defterler kataloğunda bulunmaktadır) vakıf defteri, müfredat defter (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi), muhallefat defteri (değişik tasniflerde bulunmakla beraber bilhassa D..BŞM..MHF.d…), ahkam defteri (maliye ve divan kısmından olmak üzere iki çeşittir, muhtelif tasniflerde bulunmaktadır), mühimme defteri gibi çeşitli defterlerde hayvanlara dair bilgiler bulunmaktadır.
Osmanlı arşivinde yer alan pek çok tasnif hayvanlara dair çok geniş bir yelpazede bilgi içermektedir. Bunlara birkaç örnek olarak hayvanların tayinatı için MAD.d… (Maliyeden Müdevver); hayvan tedariki, hayvanların kaçırılmaları, hayvan yetiştiriciliğinin teşviki için HAT (Hatt-ı Hümayun), AE (ALİ Emîrî ) ve C. (Cevdet) (Bu her iki tasnifin çeşitli alt tasnifleri); Topkapı Sarayı’ndaki hayvan çeşitliliği, imparatorluk dahilindeki hayvanlara dair bilgiler, hangi çiftliklerde ne kadar hayvan olduğu, mîrâhurun vazife sahası, hayvan hastalıklarına karşı imal edilen ilaçlar için TS.MA (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi) tasnifi ve Istabl-ı Amire ile ilgili kayıtlar için de yine aynı tasnif, [Istabl-ı Amire sadece TS.MA tasnifinde değil, MAD. d..., İE.SM (İbnülemin Saray Mesalihi) gibi başka tasniflerde de geçmektedir.]; avcılık, imparatorluğa ait av alanları ve buraların kimler tarafından, nasıl kullanılacağına ilişkin kurallar, hayvanların otlak alanları, imparatorluk dahilindeki hayvanların mevcudu ve çeşitli sebeplerle tedariki gibi konuları ihtiva eden A.{DVNSMHM.d…(Bâb-ı Âsafî Defterleri) tasnifi verilebilir. Bu örneklerin tafsilatlı muhtevası Osmanlı arşivinin çeşitli tasniflerinde mevcuttur.
Huve*
Baş Vekalet Dairesi
Mektûbî Kalemi
Aded
Mekâri Hayvanâtının Sûret-i Tedarik ve İstihdâmı Hakkında Tâlîmat-ı Umûmiyedir.
Birinci Madde Hatab ve kömür ve havâyic-i zâruriyen mahalliyeden me’külât u meşrubat naklinde istihdâm olunan hayvanâtın eşya-yı askeriye ve levâzım-ı sairenin miriye nakli ve memurinin rükûbe için alınması memnû’adır.
İkinci Madde Her vilayetin dahlinde kâin kasaba ve karyelerde bulunan mekâri hayvanâtının evvel emirde bir kıt’a defteri yapılarak üç ayda bir yoklaması icra eylemek üzere meclis-i idarede bulundurulacaktır.
Üçüncü Madde Ahmal ve eşya-yı askeriyeye nakli için hayvan lazım oldukça müte’dibe suretiyle celb olunarak İdâre-i Askeriye Nizamnamesi’nin iki yüz doksan birinci maddesi hükmüne tevfikan ücret-i maktû’ası ber vech-i peşin i’tâ’ olunduktan sonra sevk u i’zâm kılınacak ve emval u zehâyir miriye naklinde kullanılan hayvanların ücreti dahi İdâre-i Askeriye Nizamnamesi’nin madde-i mezkûresi mûcebince tesviye edilecektir ve hayvanların seyr-i vilayet haricine sevki lazım gelir ise en yakın olan kaza merkezini geçmemesine i’tinâ’ olunacaktır.
Dördüncü Madde Tuvana estere nihayet yüz ve adi estere yetmiş kıyyeden ziyade eşya yükletilmeyip bargirin dahi tuvanasına doksan ve adisine altmış kıyyeden ziyade tahmil olunmayacaktır.
Beşinci Madde Hayvanâta tayin olunan miktardan ziyade yük yüklenmek ve gösterilen süratten ziyade yol sürmek gibi karar haricinde hareket olunup da mekâribci tarafından güzergâhlarında bulunan memûrine şikâyet edildiği halde derhal hayvanât-ı mezkûrenin yükü tartılarak ziyade olduğunu tebyin eder ve hayvana zarar vuku’u görülür ise sahibinin beyan edeceği müstedil bir kıymet ve eşyayı gönderen ve baktıran memura tazmin ettirilecektir.
Altıncı Madde Mekâribler günde yedi saatten ziyade ve beş saatten noksan sürülmeyecektir.
Yedinci Madde Memûrin-i devletten her kim olur ise olsun ashabını ırzâ’ etmedikçe mekâri istikrâ edemeyecektir. Buna muhalif hareket edenler kanunen mes’ûldür.
Sekizinci Madde İşbu talimât-ı umûmiyenin icrâ-yı ahkâmı Dahiliye Nezareti’ne muhavveldir. Fi 20 Muharrem Sene 1298 Fi 10 Kanun-i Evvel Sene 96
*A. }DVN.MKL. 20-3 Numaralı belgenin transkripsiyonudur:
Comments